Հայկյան տոմար

Հայկյան տոմար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

(Վերահղված է Հին հայկական տոմարից)

Jump to navigationJump to search

 Անվան այլ կիրառումների համար տես՝ Հայկական տոմար (այլ կիրառումներ)

ԲովանդակությունՀայկյան տոմար կամ Հին հայկական տոմար, հայկական օրացույց, ժամանակի հաշվարկի հայկական համակարգ։

• 1Պատմություն
• 2Հին հայկական ամսանուններ
• 3Հին հայկական օրանուններ
• 4Օրվա ժամերի անվանումներ
• 5Տես նաև
• 6Գրականություն
• 7Ծանոթագրություններ
• 8Արտաքին հղումներ

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայերը մ.թ.ա. ունեցել են տոմար։ Վահագն աստծո ծննդից հաշվարկվող թվարկությունը, ըստ որի՝ 2015 թ. մարտի 21-ից 9608 թվականն է։ Սկզբում, հավանաբար, օգտագործել են լուսնայինը, հետագայում անցել ավելի կատարելագործված՝ արեգակնային տոմարի։ Հայոց տոմարի սկզբնավորման մասին կան միայն կցկտուր տեղեկություններ։ Ենթադրվում է, որ հայոց հին արեգակնային տոմարը շարժական էր (12x30+5), և դրա հետևանքով խախտվել են ոչ միայն ամիսների ու տարվա եղանակների որոշակի համապատասխանությունները, այլև, որ շատ կարևոր է, եկեղեցական տոների, ծիսակատարությունների ժամանակները։ Որոշ տոմարագետներ Հայոց տոմարը նմանեցրել են եգիպտական տոմարին։ Եգիպտացիների օրացուցային տարին, ինչպես և հայկականը, իրական արեգակնայինից մեկ չորրորդ օրով պակաս է եղել, որի հետևանքով տարեսկիզբը յուրաքանչյուր չորրորդ տարին մեկ օրով շուտ է սկսվել և իր դիրքը վերականգնել է միայն 1460 հուլյան տարի անցնելուց հետո։ Եգիպտացիները այն կոչել են Սոթիսի շրջան, հայերը՝ Հայկյան շրջան։ Ձեռագրերում պահպանված ավանդության համաձայն, Հայոց տոմարի սկիզբը կապվել է Հայկ Նահապետի՝ Բելի դեմ տարած հաղթանակի հետ (Ղևոնդ Ալիշանը իր հաշվումներով հետ գնալով Հայկյան շրջաններով՝ այդ թվականը ստացել է մ.թ.ա. 2492, այսինքն՝ Հայոց Բուն թվականը), իսկ ամսանունները կոչվել են նրա 12 ուստրերի ու դուստրերի անուններով՝ Նավասարդ, Հոռի, Սահմի, Տրե, Քաղոց, Արաց, Մեհեկան, Արեգ, Ահեկան, Մարերի, Մարգաց, Հրոտից և Ավելյաց։

Մ.թ.ա. 26-ին եգիպտացիներն անցել են անշարժ տոմարի, իսկ Հայոց շարժական տոմարը շարունակվել է գործածվել։ Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովից (325) հետո հուլյան տոմարը ընդունել են քրիստոնյա բոլոր ժողովուրդները։ Մինչդեռ Հայ եկեղեցին շարունակել է առաջնորդվել Հայոց շարժական տոմարով։ Հայերը, ինչպես և մյուս ժողովուրդները, եկեղեցական տոները կարգավորել են Անդրեաս Բյուզանդացու կազմած 200-ամյա (352–551) աղյուսակով, իսկ դրա ավարտից հետո գործածվել է Էաս Աղեքսանդրացու 532-ամյա զատկացուցակը, որով և սկիզբ է առել Հայոց Մեծ թվականը։ Ձեռագրերը վկայում են, որ VII դ. Անաստաս Ա Ակոռեցու հանձնարարությամբ Անանիա Շիրակացին կազմել է անշարժ տոմարի նախագիծ, որը սակայն, գործածության մեջ չի մտել։

Ըստ հին հայկական օրացույցի՝ տարին սկսվում էր Նավասարդ ամսի 1-ին (համապատասխանում է օգոստոսի 11-ին)։ Ամբողջ տարին բաղկացած էր 12 ամիսներից՝ յուրաքանչյուրում 30 օր, իսկ տարվա մնացող օրերը լրացնում էր Ավելյաց կոչվող ամիսը՝ բաղկացած 5 (նահանջ տարիներին 6) օրից։

Առաջին հայկական օրացույցը կոչվել է «Պարզատումար», որը տպագրվել է 1513 թվականին Վենետիկում՝ Հակոբ Մեղապարտիտպարանում։^[1]

1788 թվականին հնդկահայ հասարակական գործիչ Շահամիր Շահամիրյանի կողմից հրատարակած Հայաստանի սահամանդրաության նախագծում՝ Որոգայթ փառացում, 103-րդ հոդվածում նա հետևյալ կերպ է պատճառաբանում Հայաստանոմւ Հայկյան տոմարի հրաժարվելը^[2].

Հայ ազգի կյանքում ընդունվարծ էր, որ տարեմուտն ընկնում է նավասարդ ամսի մեջ, որը չի համապատասխանում տարվա չորս եղանակներին ու ցուցի չի տալիս՝ ոչ գարնան, ոչ ամռան,

ոչ աշնան և ո՛չ էլ ձմռան սկիզբը, այ պատճառով էլ հայոց ամսանուններն իրենց նշանակությունը պահպանել են հայոց մեջ եղած բազում գրքերի հավաստման համար միայն: Իսկ մեր տարեմուտն սկսվում է հունվարի վեցին՝ մեր Տեր Տեր Փրկիչ Քրիստոսի Ծննդյան և Հայտնության տոնի օրը, և հայոց ամսանուններն էլ հիշվում են ըստ [անցյալում ունեցած] գործածության:

Հին հայկական ամսանուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1. Նավասարդ (օգոստոսի 11-սեպտեմբերի 9)
2. Հոռի (սեպտեմբերի 10-հոկտեմբերի 9)
3. Սահմի (հոկտեմբերի 10-նոյեմբերի 8)
4. Տրե (նոյեմբերի 9-դեկտեմբերի 8)
5. Քաղոց (դեկտեմբերի 9-հունվարի 7)
6. Արաց (հունվարի 8-փետրվարի 6)
7. Մեհեկան (փետրվարի 7-մարտի 8)
8. Արեգ (մարտի 9-ապրիլի 7)
9. Ահեկան (ապրիլի 8-մայիսի 7)
10. Մարերի (մայիսի 8-հունիսի 6)
11. Մարգաց (հունիսի 7-հուլիսի 6)
12. Հրոտից (հուլիսի 7-օգոստոսի 5)
13. Ավելյաց (օգոստոսի 6-օգոստոսի 10)

Հին հայկական օրանուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետաքրքրական է, որ ամսվա յուրաքանչյուր օր նույնպես ուներ իր անունը։

1. Արեգ
2. Հրանդ
3. Արամ
4. Մարգար
5. Ահրանք
6. Մազդեղ կամ Մազդեկան
7. Աստղիկ
8. Միհր
9. Ձոպաբեր
10. Մուրց
11. Երեզկան կամ Երեզհան
12. Անի
13. Պարխար
14. Վանատուր
15. Արամազդ
16. Մանի
17. Ասակ
18. Մասիս
19. Անահիտ
20. Արագած
21. Գրգուռ
22. Կորդուիք
23. Ծմակ
24. Լուսնակ
25. Ցրոն կամ Սփյուռ
26. Նպատ
27. Վահագն
28. Սիմ կամ Սեին
29. Վարագ
30. Գիշերավար

Իսկ վերջին "Ավելյաց" ամսվա օրերի անվանումներն են

1. Լուծ
2. Եղջերու
3. Ծկրավորի
4. Արտախույր
5. Փառազնոտի

Օրվա ժամերի անվանումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օրվա ժամերը նույնպես ունեին իրենց անվանումները։

00:00	Խաւարականն
01:00	Աղջամուղջն
02:00	Մթացեալն
03:00	Շաղաւոտն
04:00	Կամաւոտն
05:00	Բաւականն
06:00	Հաւթափեալն
07:00	Գիզկան
08:00	Լուսաճեմն
09:00	Առաւոտն
10:00	Լուսափայլն
11:00	Փայլածումն
12:00	Այգն
13:00	Ծայգն
14:00	Զօրացեալն
15:00	Ճառագայթեալն
16:00	Շառաւիղեալն
17:00	Երկրատեսն
18:00	Շանթակալն
19:00	Հրակաթն
20:00	Հուրթափեալն
21:00	Թաղանթեալն
22:00	Առաւարն
23:00	Արփողն

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Պարիս Հերունու գիտցող-ստվերաչափ
• Հնագույն հայկական տոմար
• Հայկական եկեղեցական տոմար
• Հայ դիցաբանություն

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հ. 1, Երևան, 1964։
• Բենիկ Թումանյան, Տոմարի պատմություն (խմբ. Ստեփան Մելիք-Բախշյան), Երևան, «ԵՊՀ հրատարակչություն», 1972 — 222 էջ. — 5000 հատ։
• Ռաֆայել Համբարձումյան, Հայկական տոմար, Երևան, «Հայաստան», 1992 — 102 էջ. — 10000 հատ։
• Բադալյան Հ., Օրացույցի պատմություն, Երևան, 1970։
• Բադալյան Հ., Հայոց տոմարի պատմություն, Երևան, 1976։
• Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Երևան, 1999։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1. Jump up↑ Ա․ Փարսադանյան «Գիտելիքների շտեմարան», «ՎՄՎ-ՊՐԻՆՏ», Երևան, 2003 թ
2. Jump up↑ , Որոգայփ թառաց, Երևան, 2002, էջ 129 — 271 էջ, ISBN 5-540-01746-3։

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Կայք Հայկական տոմարի մասին